Conlanger

bandziol20

Kiedyś znany polski Niemiec, Sztefen Miller wspomniał, że najtrudniej mu przyszło w czasie nauki polskiego zrozumienie prostego czasu przyszłego, np. postaci popłynę, zrobię itd.
Nie mógł wyjść ze zdumienia: skąd Polacy mają taką pewność, że wszystko kiedyś będzie zrobione ?
Samo pojęcie aspektu (dokonaności - niedokonaności) zapewne przeciętny Polak kuma.
Chciałbym zwrócić uwagę na niezawisłość aspektu od gramatycznego pojęcia czasu.
piszę - pisałem - będę pisać.
Jeżeli bierzemy kategorię czasu to rozpatrujemy ją względem czasu mówienia, czyli czasu teraźniejszego;
jeżeli zaś używamy kategorii aspektu to interesuje nas moment ustania czynności; moment taki może się zdarzyć dawno temu, może właśnie teraz, a może dopiero przewidujemy go w przyszłości.
napisałem - napisuję ? (let it be) - napiszę;
Ciekawa prawidłowość :
języki ie, które nie mają kategorii aspektu mają dużo czasów (np. francuski)
te zaś które mają aspekt, czasów mają niewiele (np. polski)

Charakter czasownika
Trudniej czasami jednak wyczuć, co to takiego charakter czasownika; biorąc pod uwagę charakter czynności czasowników można je z grubsza podzielić na :
a) dekursywne - wyrażają działanie niepodzielne (duratywne, czyli trwałe : krzyczeć, siedzieć, stać, klęczeć )
b) kursywne - wyrażają działanie podzielne (np. momentalne : krzyknąć, siąść, stanąć, klęknąć; częstotliwe - wykrzykiwać, siadać, stawać, klękać )

Chciałbym przedstawić problematykę powyższych zagadnień w języku górnołużyckim i słoweńskim. Jeżeli ktoś by miał materiały z innych słowiańskich bardzo chętnie się z nimi zapoznam Wink

bandziol20

Język górnołużycki

Aspekt

Rozróżniamy w języku górnołużyckim aspekt dokonany oraz niedokonany. Niemal wszystkie czasowniki są albo dokonane, albo niedokonane, niektóre zaś są dwuaspektowe (np. dać, namolować). Czasowniki, które tworzą taką aspektową parę są pod względem znaczenia tożsame. Czasownik niedokonany nie jest pod względem gramtycznej odmiany w jakikolwiek sposób dyskryminowany. Z kolei czasownika niedokonanego nie używa się gdy :
a) działanie odbywa się w czasie mówienia
b) równocześnie odbywa się kilka czynności
c) wyraża się początek albo koniec działania za pomocą czasowników fazowych, tj. započeć - započinać, počeć - počinać albo zastać - zastawać; přestać - přestawać
d) działanie jest właśnie w czasie opowiadania, a w całości niemożliwe do przewidzenia
e) nieokreślone czasowo, niekonkretne działanie oznacza trwanie pewnej potencjalnej opcji
f) wyraża nieukończenie aktualnie odbywającej się czynności

Sufiksacja a zmiana aspektu

Sufiksacja, a więc dodanie przyrostka do tematu czasownika, pozwala na zmianę aspektu z dokonanego na niedokonany. Czasowniki utworzone w ten sposób mają to samo znaczenie semantyczne, ale nie przekazują charakteru czynności. Niekiedy od jednej postaci czasownika dokonanego tworzy się za pomocą różnych sufiksów, kilka postaci czasowników niedokonanych. Wyróżnić można następujące sufiksy :

1. -owa-
a) namočić - namočować; pokazać - pokazować
b) wotpočnyć - wotpočować
c) zapisać / zapisnyć - zapisować; wotštapać / wotštapić - wotštapować
d) wotrosć - wotrostować

2. -a-
a) namočić - namočeć ( "a" zmienia się w "e" między dwiema miękkimi spółgłoskami, tj. č-ć); por. 1a
b) wupřestrěć - wupřestěrać

3. -wa-
- rozduć / rozdunyć - rozduwać

Prefiksacja a zmiana aspektu

Prefiksacja to tworzenie za pomocą przedrostków (prefiksów) nowych czasowników od czasowników (dokonanych i niedokonanych). Ten nowy czasownik bywa zwykle dokonany, a co więcej różni się pod względem semantycznym od swego nie-prefiksowanego odpowiednika Razz

Do takich przedrostków należą :
- do-, na-, nad-, po-, pod-, pře-, před-, při-, roz-, wo-, wob-, wot-, wu-, za-, z(e)-/s-
Z wyjątkiem przedrostków : nad-, pod-, před-, wob- oraz wot-, wszystkie pozostałe przedrostki służą do tworzenia aspektu dokonanego czasowników.
Dochodzi przy tym często do powstawania czasowników homonimicznych. Jedynie z kontekstu wypowiedzi można ocenić, czy chodzi o nowy czasownik o całkiem nowym znaczeniu czy o czasownik o znaczeniu nieznacznie zmodyfikowanym.
Przykład :
Wohladam so do toho. (neologizm) Nie zwracam na to uwagi.
Sym wčera komet wohladał. (zmiana aspektu) Oglądałem wczoraj kometę.

Kategorie czasownika wyrażające charakter czynności

Charakter działania w języku górnołużyckim realizuje się na dwóch głównych płaszczyznach (matrix Cool

):

1. jednorazowość - częstotliwość
1.1 sypnyć (dok) - sypać (ndok); ćisnyć (dok) - ćiskać /(supl.)mjetać (ndok); ćahnyć (ndok) - ćahać (ndok)
1.2 skočić (dok) - skakać (ndok); wzać (dok) - (supl.) brać (ndok); połožić (dok) - (supl.) kłasć (ndok)
1.3 sedźeć (ndok) - sydać (ndok); ležeć (ndok) - lěhać (ndok); klečeć (ndok) - klakać (ndok)

2. określony kierunek (determinizm) - ruch nieokreślony (indeterminizm) :
hić (ndok) - (supl.) chodźić (dok); běžeć (ndok) - běhać (ndok); jěć (ndok) - jězdźić (ndok); wjesć (ndok) - wodźić (ndok); wjezć (ndok) - wozyć (ndok); lećeć (ndok) - lětać (ndok); lězć (ndok) - łazyć (ndok); ćahnyć (ndok) - ćahać (ndok); njesć (ndok) - nosyć (ndok); hnać / (supl.) ćěrić (ndok) - honić (ndok); hnać / (supl.) ćěrić (ndok) - hanjeć (ndok)
Skróty:
supl. = suplement - forma uzupełniająca w ramach jednej odmiany danego wyrazu o innym rdzeniu, ale o tym samym znaczeniu, , np.: człowiek - ludzie, dobry - lepszy, jestem - byłem
dok - czasownik dokonany
ndok - czasownik niedokonany

bandziol20

Język słoweński

Podstawowy sposób tworzenia w języku słoweńskim aspektowych par w języku słoweńskim polega na dodaniu specjalnych sufiksów.
Sufiksacja taka często prowadzi do rozmaitych modyfikacji podstawy - modyfikacji tematu czasownika, zmiany w akcentowaniu, np.:
premisliti - premišljevati, prilagoditi - prilagajati;
we współczesnym języku słoweńskim w charakterze morfemów występują sufiksy :
-a-, -ja-, -va-, -ava-, -éva-, -ová- (-evá-), z których największą produktywność wykazują sufiksy : -ová- (-evá-), -va-
Takie wrzucenie do jednego worka czasowników utworzonych za pomocą różnych sufiksów, ale od tej samej podstawy, zaskutkowało konkurencję między wariantami, np. :
izpodbiti - izpodbijati a. izpodbivati
preprositi - preprašati a. prepraševati
Czasem jednak proces poszedł w kierunku specjalizacji w ramach jednego tematu ( dyferencjacja semantyczna - mniam Razz

):
izdelAvati - 1. opracowywać 2. przykładać się do nauki, dobrze się uczyć
izdelOvati - produkować, wytwarzać

Aspektowe pary zbudowane na drodze sufiksacji odznaczają się nadzwyczajną regularnością. Elementy takiej pary to jakby różne wariacje na ten sam temat Wink

.
Z drugiej strony równie udany związek mogą tworzyć tematy o różnych z pozoru formach, ale tym samym pochodzeniu. Możliwości kreacji nowych form (na zasadzie przeciwieństw) jest kilka :
1. czasownik niedokonany bez przyrostka // czasownik dokonany z przyrostkiem :
goditi se (dziać się) - zgoditi se (zdarzyć się)
brati (czytać) - prebrati ( przeczytać)

2. czasownik dokonany z sufiksem -ni- // czasownik niedokonany bez takiego sufiksu :
dvigati (podnosić) - dvigniti ( podnieść)
Uwaga : taka korelacja możliwa jest tylko i wyłącznie wtedy, gdy forma czasownika z -ni- NIE niesie ze sobą pojęcia JEDNORAZOWOŚCI.

3. suplementy :
vreči (rzucić) - metati (rzucać); najti (znaleźć) - nahajati (znajdować);
delati (robić) - narediti (zrobić); vzeti (wziąć) - jemati (brać);
vrniti (zwrócić) - vračati (zwracać)

Ponadto istnieją dwuaspektowe czasowniki, które nie mają takich sformalizowanych wykładników aspektu. U takich czasowników określony aspekt wynika z kontekstu całego zdania. Do tej grupy czasowników należą zarówno czasowniki rodzime, jak i obcego pochodzenia : roditi (rodzić /urodzić), tekniti (smakować / zasmakować), analizirati, fotografirati, eksplodirati, telefonirati.
Niektóre grupy czasowników nie wstępują w żadne związki aspektowe. Do takich singli ( dokonanych i niedokonanych) należą np. znati, plesati, kreniti.

W zakresie funkcjonowania aspektu między językiem polskim a językiem słoweńskim można dostrzec pewne charakterystyczne różnice.
W języku słoweńskim warunki operowania dla czasowników dokonanych są o niebo lepsze niż w Polsce. Czasowniki dokonane np. mogą podkreślać powtarzalność oraz zwyczajowość jakichś działań; dopuszczone są również związki tych czasowników z leksykalnymi wykładnikami krotności.
Sem bil vselej vesel, kadar so odrekli. / Za każdym razem cieszyłem się, kiedy mi odmawiali ( dosł. odmówili).
Kadarkoli je Tomaž pogledal Štefana, se je vspomnil na brata. / Gdy tylko Tomasz patrzył ( dosł. popatrzył) na Štefana, przypominał (dosł. przypomniał) sobie o bracie.
Tega se človek nikdar ne nauči. / Tego się człowiek nigdy nie nauczy.
Pograbil je otroka in izginil, kakor izgine žival s svojim mladičem. / Schwytał dziecko i zginął, tak jak ginie (dosł. zginie) zwierzę ze swoim młodym.

Różnice paradygmatów, czyli wzorów odmian, między czasownikami dokonanymi a niedokonanymi również nie pokrywają się z polskimi. W języku słoweńskim (w odróżnieniu od polskiego) formy czasu teraźniejszego oraz przyszłego analitycznego tworzone są z równą swobodą od dokonanych jak i niedokonanych, np. dok.: rečem, bom rekel; ndok : pravim, bom pravil; z drugiej strony formy imiesłowów przysłówkowych i przymiotnikowych czasu przeszłego na -ši, -vši tworzone są tylko od czasowników dokonanych np. prišedši.
W wielu przypadkach różnice paradygmatyczne polegają na zastrzeżeniu przez aspekty pewnych pól "na wyłączność":
1. formy pluskvamperfektu przeważnie powstają od czasowników dokonanych;
2. w stronie biernej zaznacza się tendencja:
a) do utrwalania formy zwrotnej z czasownikami niedokonanymi:
Knjiga se že tiska. Książka już się drukuje. (tzn. jest właśnie drukowana)
b) do utrwalania formy analitycznej z czasownikami dokonanymi :
Knjiga je že natisnjena. Książka już jest wydrukowana.
Razz

bandziol20

Język chorwacki

Podobnie jak w innych słowiańskich w języku chorwackim czasowniki dzielą się na dokonane i niedokonane. Formy dokonane wyrażają czynność, która została przeprowadzona w pewnym zamkniętym okresie, natomiast formy niedokonane nie wskazują na przedział czasowy. Taki sposób postrzegania ma swoje dalsze konsekwencje gramatyczne.
Bezokoliczniki, które występują po czasowniku počinjeti/početi (oraz innych odpowiadających polskiemu 'rozpocząć' i 'kończyć') muszą być użyte w formie niedokonanej.
On počinje čitati. On zaczyna czytać.
Počeo sam piti mlijeko. Zacząłem pić mleko.
Kategoria aspektu wyraża się w 2 elementach :
1. w samej budowie podstawy czasownika
2. w ograniczeniach odmiany niektórych form
Tak np. większość czasowników z sufiksem -nu- jest dokonana, a z sufiksem -iva- niedokonana;
formy aorystu właściwe są przede wszystkim czasownikom dokonanym, zaś imperfekta czasownikom niedokonanym.
Tworzone są pary odmian czasownika, które różnią się jedynie aspektem.
Człony takiej pary morfologicznie różnią się od siebie :
a) sufiksami : pasti (upaść, podstawa pad-) - padati (padać), kupiti (kupić) - kupovati (kupować), pomoći (pomóc)- pomagati ( pomagać), z tym, że sporadycznie może wystąpić wymiana spółgłosek i samogłosek,np. dovesti (przyprowadzić)- dovoditi (przyprowadzać)
b) obecnością albo brakiem prefiksu : venuti ( więdnąć) - uvenuti (uwiędnąć), činiti (robić) - učiniti ( zrobić)
c) akcentem : rAzgledati (obejrzeć) - razglEdati (oglądać)
Dość sporą grupę stanowią czasowniki dwuaspektowe :
videti - widzieć & zobaczyć
čestiti - pozdrawiać & pozdrowić
ručati - jeść obiad & zjeść obiad
precizirati - precyzować & sprecyzować

bandziol20

Co do suplementów to tak jak wcześniej pisałem w wątku o kontaminacji :

bandziol20

Ciekawe właściwości, gdy chodzi o charakter czasownika w języku chorwackim, ma prefiks po-.
Nadaje on cechę częstotliwości, bądź to wzmacnia, bądź to dokładniej określa czynność.

pjevati ( śpiewać np. zawodowo) - popijevati ( podśpiewywać, trochę śpiewać )
vezivati ( łączyć ogólnie) - povezivati ( łączyć kilka rzeczy)
zabaviti se ( zabawić się ) - pozabaviti se (dobrze się zabawić)
zaboraviti ( zapomnieć ) - pozaboraviti ( zapomnieć + nie po raz pierwszy)

Na marginesie czasownik podstawowy z ostatniego przykładu - boraviti ( bawić gdzieś) jest bułgarską kontaminacją ( boriti se X baviti se).