Conlanger

bandziol20

Nieco zabawnie jest mówić o czymś, co miało wpływ na polską fonomorfologię nie dlatego, że się pojawiło, ale dlatego, że znikało...
Jery, czyli półsamogłoski albo samogłoski zredukowane w języku prasłowiańskim zaczęły zanikać ok. X w. w językach słowiańskich. Można byłoby wyodrębnić 2 zjawiska :
a) w pozycji słabej ( tj. p.w. na końcu wyrazów) jery ginęły zupełnie, a jeśli był to jer miękki, to przed zanikiem zdążał zmiękczyć spółgłoskę np. :
psł. konь - pol. koń
b) w pozycji mocnej (tj. przed sylabą z jerem w pozycji słabej), jery ulegały wokalizacji, tzn. zamieniały się w pełne samogłoski; w języku polskim było to zazwyczaj -e (-‘e – jeśli jer był miękki) :

psł. sъnъ - pol. sen; psł. pьsъ - pol. p'es (pies)

W literaturze przedmiotu samą przyczynę zaniku jerów tłumaczy się najczęściej ustaniem działania prawa sylaby otwartej (jak np. w fińskim), natomiast ich wokalizację prawem kompensacji (z dwóch pół-samogłosek powstawała jedna cała i jakoby w ten sposób „moc wyrazów” nie zmniejszała się).
Znane jest też dziwaczne zachowanie jeru w pozycji mocnej w sąsiedztwie spółgłoski j, określane mianem jeru napiętego. W języku polskim mamy od niego następujące kontynuanty:
- końcowa grupa – ъjь > y ( *dobrъjь – dobry, starъjь – stary )
- końcowa grupa – ьjь > i ( *tanьjь – tani )
- wewnętrzna grupa – ьj > ij ( *bьjǫ – biję ); po stwardniałych sz, cz, ż > yj (šьja – szyja)
- początkowa grupa – jь > i – ( tylko w nagłosie absolutnym, tzn. jeśli wyraz rozpoczynał się od jь np. psł. *jьgla - igła *jьdǫ – idę )

Chciałbym skupić się zatem na niektórych aspektach realizacji prawa jerów na gruncie polszczyzny.
Aby trochę nakreślić sytuację w języku polskim zacznę od prostego przykładu z wyrazem :
psł. sъjьmъ - w pozycji słabej było tu ostatnie ъ, ale także w języku polskim każdy kolejny nieparzysty jer (licząc od końca, czyli 3, 5), a z kolei każdy parzysty (2,4) ulegał wokalizacji.
Otrzymywano w ten sposób postać sjem.
Miało to swoje poważne następstwa, gdyż w odmianie rzeczowników dochodziło do przesunięcia w kolejności jerów :
sъjьmъ - sъjьmu
w powyższym wyrazie ów pierwotnie drugi jer - teraz okazywał się pierwszym (od końca), a więc znikał, podczas gdy trzeci zostawał drugim, więc się wokalizował czyli mieliśmy postać :
sjem – sejmu; podobnie p’es – psa ( pьsъ – pьsa ), szw’ec – szewca (šьvьcь – šьvьca) itd.

Trzeba jednak zrobić poważne zastrzeżenie, że powyżej zaprezentowane prawo jerów, nie było tak rygorystycznie przestrzegane w dawnej polszczyźnie, jak to się dzisiaj powszechnie wydaje. Zdarzały się częste wyjątki od reguły zwłaszcza w odniesieniu do nie-końcowych jerów nieparzystych, nierzadko w wyrazach trudnych do wymówienia.
Mamy co prawda regularny grzbiet, który pochodzi od dawnego psł. chrьbьtъ, ale obok wzorcowej postaci ów stpol. chrzbiet miał także postacie typu – chrzebiet, chrzybiet.

Do nieregularnych form należą też dźwirze, dźwierze oraz od nich odźwierny. Tu regularna forma od psł. *dvьri – zgodna z prawem jerów musiałaby brzmieć: *dwrzi, ale (na szczęście u nas jak i u Czechów) doszło już w XV w. do zbawiennej przestawki : d-rz-w-i.

Podobnie rzecz miała się z postacią psł. *blъcha (lit. blusa, gr. psyllós) – czyli dawna płcha – a dzisiejsza pchła (ł-ch : ch-ł); por. w śląskim do dziś błeszka, rosyjska блоха słowackie blcha, czeskie blecha, głuż. pcha, natomiast w chorwackim : buha / buva, a stąd i buvjak – czyli pchli targ.

W zabytkach staropolskich spotyka się również postacie : szwytek ( zamiast wszystek, por. chorw. sav, sve – cały, wszyscy z psł. *vьsь), rsioda (zamiast środa), tko (tak samo do dziś (!) brzmi w chorwackim: - kto).
Razz

zachęcam do wypowiedzi na temat nietypowych zachowań, realizacji jerów w języku polskim Wink

bandziol20

Ciekawe spostrzeżenia odnośnie notuje Tadeusz Rospond w "Gramatyce historycznej języka polskiego" Razz

pittmirg

BartekChom

pittmirg

BartekChom

pittmirg

bandziol20

pittmirg

Psowi, bratowi i ojcowi to akurat może nie, ale wołowi, pewnie. Powiedziałem, niektórych. Np. "chłopowi" nie brzmi dla mnie źle. Powiedziałbym też "woła" zamiast tradycyjnego "wołu" w dopełniaczu Razz

bandziol20

pittmirg

bandziol20

chodziło mi o celownik, ale za dopełniacz też dzięki.

bandziol20